Đột phá để cất cánh: Đưa thể chế thành lợi thế

Xây dựng khung pháp lý phù hợp và toàn diện được coi là yếu tố thiết yếu, tạo đòn bẩy quan trọng nhằm phát triển KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Nói cách khác, thể chế phải trở thành lợi thế cạnh tranh về phát triển KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. 

Với ý nghĩa đó, việc Nghị quyết 57-NQ/TW coi thể chế là điều kiện tiên quyết và cần được hoàn thiện trước được nhìn nhận là dấu mốc quan trọng, giúp "mở ra không gian sáng tạo" cho các nhà khoa học, tạo định hướng chiến lược cho quá trình xây dựng và phát triển đất nước.

Đa phần các chuyên gia, học giả đánh giá hiện nay Việt Nam đã có nhiều cơ chế, chính sách khuyến khích, ưu đãi về đầu tư, tài chính, thúc đẩy các hoạt động KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại một số rào cản về thể chế - vốn được coi là "điểm nghẽn của điểm nghẽn". Chính điều này đã làm chậm trễ việc ứng dụng và thương mại hóa các kết quả nghiên cứu khoa học, gây khó khăn cho doanh nghiệp, nhà khoa học và nhà đầu tư khi muốn tiếp cận, thử nghiệm, ứng dụng các công nghệ mới, từ đó làm giảm tính cạnh tranh của nền kinh tế.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Đăng Bằng, Trường Judge Business, Đại học Cambridge (Anh), nhận xét thể chế hiện là một trong những điểm nghẽn cản trở hoạt động nghiên cứu khoa học. Các thủ tục phức tạp trong việc tổ chức hội thảo khoa học quốc tế hay giải ngân dự án nghiên cứu khoa học gây lãng phí thời gian và chi phí cho các nhà khoa học - vốn cần tập trung vào nghiên cứu và phát minh thay vì giải quyết các thủ tục hành chính. Bên cạnh đó, các nhà khoa học cũng cần được trao niềm tin, cơ hội và khuyến khích thực hiện các thử nghiệm thay vì giải trình các công trình nghiên cứu ở giai đoạn sớm. Do đó, để nền khoa học Việt Nam có thể bứt phá, ưu tiên hàng đầu phải là cải cách thể chế, biến thể chế thành lợi thế cạnh tranh như Nghị quyết 57-NQ/TW đã chỉ ra. Yêu cầu này càng làm nổi bật tầm quan trọng của mối liên kết giữa nhà nước, nhà khoa học và doanh nghiệp bởi thực tế sự phối hợp hiệu quả giữa 3 chủ thể này sẽ có ý nghĩa quyết định trong việc tháo gỡ các rào cản thể chế, nâng cao năng suất lao động, cũng như góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

Ông Nguyễn Tuấn Nghĩa - chuyên gia về trí tuệ nhân tạo (AI) tại Australia, khẳng định: "Việc xây dựng mối liên kết chặt chẽ giữa nhà nước, nhà khoa học, doanh nghiệp, hay còn gọi là mô hình tam giác đổi mới sáng tạo chính là chìa khóa giúp Việt Nam đạt được mục tiêu đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số". Tuy nhiên, ông cho rằng mối quan hệ này hiện nay vẫn chưa đủ chặt chẽ khi doanh nghiệp thiếu động lực đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D), các nhà khoa học gặp khó khăn trong việc thương mại hóa sản phẩm của mình và quan trọng nữa là chính sách còn chưa đồng bộ.

Cùng chung quan điểm trên, ông Nguyễn Đức Minh - Tham tán, Trưởng Đại diện Khoa học và Công nghệ tại Nhật Bản, cũng cho rằng: "Việc thúc đẩy liên kết giữa 3 chủ thể này nhằm thu được kết quả tốt nhất từ chuỗi 'đầu tư - nghiên cứu - thương mại hoá'. Đây sẽ là chính sách hỗ trợ tích cực cho các doanh nghiệp tìm kiếm, tiếp nhận chuyển giao, thương mại hoá công nghệ tiến tiến trên thế giới".

Để biến thể chế thực sự thành lợi thế, hiện thực hóa các mục tiêu phát triển KHCN và đổi mới sáng tạo, các chuyên gia, học giả đều cho rằng chính phủ cần ban hành các chính sách cụ thể, xây dựng các kế hoạch hành động chi tiết để gắn kết, tạo môi trường hợp tác hiệu quả giữa nhà nước, nhà khoa học và doanh nghiệp. Giáo sư Nghiêm Đức Long - Đại học Công nghệ Sydney, Chủ tịch Hội Trí thức và Chuyên gia Việt Nam tại Australia nhấn mạnh để có thể có được hợp tác hiệu quả giữa doanh nghiệp và nhà khoa học thì việc đầu tiên cần có là một hệ sinh thái hoàn chỉnh, có tính cộng sinh giữa nhà khoa học và doanh nghiệp. Điều này đồng nghĩa với việc doanh nghiệp phải thấy được sự cần thiết của mình để có được đóng góp của các nhà khoa học, còn các nhà khoa học phải nhận thức được rằng phải có doanh nghiệp thì họ mới có thể hoạt động tốt được. Bên cạnh đó, cần có sự đầu tư chiến lược của Nhà nước - yếu tố ví như "chất dinh dưỡng" để cho hệ sinh thái sinh sôi nảy nở.

Ông Nguyễn Hồng Hải – Giám đốc Công ty Công nghệ Giáo dục SKM Group (Australia) và là thành viên Hội Trí thức và Chuyên gia Việt Nam tại Australia (VASEA), nhấn mạnh mối quan hệ nhà nước - nhà khoa học - doanh nghiệp phải được thiết lập trên tinh thần hợp tác thực chất, trong đó nhà nước tạo cơ chế mở, hỗ trợ tài chính, chính sách cho nghiên cứu và ứng dụng công nghệ. Nhà khoa học tập trung vào nghiên cứu đổi mới sáng tạo có giá trị ứng dụng cao. Doanh nghiệp đóng vai trò thương mại hóa công nghệ, đưa nghiên cứu vào thực tiễn.

Bên cạnh đó, các chuyên gia, nhà nghiên cứu còn nêu bật tầm quan trọng của việc xây dựng chương trình quốc gia nhằm khuyến khích hợp tác giữa các trường đại học và doanh nghiệp để thương mại hóa các kết quả nghiên cứu, khuyến khích các doanh nghiệp tư nhân có năng lực tham gia các dự án nghiên cứu khoa học, cũng như tạo điều kiện để thành lập thêm các trung tâm đổi mới sáng tạo và môi trường thuận lợi cho startup công nghệ phát triển. Đơn cử như dự án trao đổi sinh viên Erasmus Plus của Liên minh châu Âu (EU). Với dự án này, các doanh nghiệp, cả lớn và nhỏ, các trường đại học và các cơ sở giáo dục cùng chia sẻ thông tin, hợp tác để tạo ra thay đổi trong hệ thống giáo dục. Hợp tác không chỉ tập trung vào nghiên cứu học thuật mà gồm cả việc phát triển các giải pháp thực tế, giúp thúc đẩy phát triển. Chính phủ mời các doanh nghiệp xác định các vấn đề cản trở tăng trưởng và sự phát triển của doanh nghiệp, sau đó phát triển ý tưởng dự án và phối hợp với các trường đại học và cơ sở giáo dục xây dựng giải pháp. Chính phủ tài trợ kinh phí để vận hành các dự án này. Điều quan trọng là sau khi kết thúc, các bên cùng đánh giá hiệu quả của dự án.

Giáo sư, Tiến sĩ chuyên ngành kỹ thuật truyền thông số Nguyễn Xuân Huấn thuộc Đại học Middlesex (Anh), Chủ tịch Hội trí thức Việt Nam tại Anh và Ireland (VIS), khẳng định việc xây dựng chương trình quốc gia nhằm khuyến khích hợp tác giữa các trường đại học và doanh nghiệp để thương mại hóa các kết quả nghiên cứu, cũng như chính sách khuyến khích các doanh nghiệp tư nhân có năng lực tham gia các dự án nghiên cứu khoa học chính là nguồn lực tiềm năng để thúc đẩy phát triển KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Gia Khánh - Viện Công nghệ Tokyo, Nhật Bản, chia sẻ: "Kinh nghiệm nghiên cứu của tôi cho thấy quan trọng nhất là khi kết quả nghiên cứu của mình được sử dụng trong thực tế, đặc biệt là được thương mại hóa, đưa vào trong các sản phẩm thương mại". Điều này sẽ sản sinh ra lợi nhuận, từ lợi nhuận đó, sẽ có nguồn vốn để đầu tư cho những thành quả khoa học trong tương lai, đây cũng chính là mong muốn và mục tiêu chung của hầu hết các nhà khoa học.

Ngoài việc trao niềm tin và cơ hội cho các nhà khoa học, giới chuyên gia, học giả còn gợi ý Việt Nam có thể thành lập một quỹ đầu tư mạo hiểm công-tư, cơ chế thử nghiệm hộp cát (sandbox) để thúc đẩy ứng dụng công nghệ mới. Đề cập tới vấn đề này, ông Hà Sơn Tùng - Phó Trưởng khoa Công nghệ quang học tiên tiến, Viện Hàn lâm Khoa học Singapore (A*STAR) nhấn mạnh về mặt cơ chế, đây là vấn đề cấp thiết để tạo ra khung hành lang pháp lý, chất xúc tác để kích thích sự tham gia của doanh nghiệp và người làm nghiên cứu. Cách đây vài năm, Việt Nam cũng đã có những cơ chế thử nghiệm linh hoạt trong công nghệ chuỗi khối (blockchain), góp phần mang lại sự bùng nổ về ứng dụng trong lĩnh vực này tại Việt Nam.

Có thể khẳng định rằng việc biến thể chế thành lợi thế cạnh tranh theo tinh thần Nghị quyết 57-NQ/TW là một bước đi chiến lược, mang tính cách mạng, nhằm tháo gỡ những điểm nghẽn thể chế hiện nay, đồng thời kiến tạo môi trường pháp lý thông thoáng, linh hoạt và tiên tiến để thúc đẩy phát triển KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Việc tạo ra cơ chế hỗ trợ, khuyến khích hợp tác giữa Nhà nước, doanh nghiệp, nhà khoa học và trí thức, kết hợp với quyết tâm, sự đồng lòng và nỗ lực của cả xã hội được kỳ vọng sẽ đưa Việt Nam đạt được những bứt phá về phát triển KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số một cách thực tế, vươn lên mạnh mẽ trong kỷ nguyên đổi mới sáng tạo toàn cầu.

Hết