Nhạc sĩ Đỗ Thanh Hiên: Tâm huyết với việc giáo dục âm nhạc phổ thông

Đỗ Thanh Hiên là tổng chủ biên của bộ sách Âm nhạc (bộ Cánh diều) bậc THCS. Ông tự nhận mình là nhạc sĩ sáng tác không chuyên, vì chủ yếu hoạt động ở lĩnh vực sư phạm. Ông có bài hát Tiếng cồng chiêng gọi mùa lúa chín trong sách Âm nhạc 9, bộ Cánh diều.

Đỗ Thanh Hiên cũng soạn lời cho khá nhiều bài dân ca các nước và các đoạn giao hưởng ngắn của các nhà soạn nhạc nổi tiếng thế giới để đưa vào sách dạy các em học sinh.

Âm vang núi rừng và mùa lúa chín

Nhạc sĩ Đỗ Thanh Hiên cho biết, bài hát Tiếng cồng chiêng gọi mùa lúa chín là tác phẩm ông phải tự "đặt hàng" cho mình, viết vào năm 2023. Đó là thời gian ông cùng những người nằm trong ban biên soạn sách âm nhạc bàn bạc đề cương các cuốn sách từ lớp 6 đến lớp 9, tất cả đều thống nhất rằng nên đưa cồng chiêng Tây Nguyên vào nội dung giảng dạy.

Theo họ, không gian văn hóa cồng chiêng nói chung và cồng chiêng nói riêng là những nét văn hóa nghệ thuật nổi bật của đồng bào Tây Nguyên tại Việt Nam, nên học sinh Việt Nam cần phải được biết đến, nhất là khi đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Sau những ngày đi thực tế ở các tỉnh Tây Nguyên để làm tư liệu trong lúc soạn sách, nhạc sĩ băn khoăn không biết chỉ nên dạy lý thuyết về các nhạc cụ, hay cần phải có các bài hát minh họa. Tuy nhiên, ban biên soạn không dễ tìm thấy một bài hát viết trên nền chất liệu cồng chiêng và dân ca Tây Nguyên phù hợp với kiến thức và quãng giọng của học sinh.

Thực tế, có rất nhiều bài hát hay nhưng thường là giai điệu quá khó và có 2 đến 3 bè dài, nên sẽ gây khó khăn cho học sinh THCS. Vậy nên, Đỗ Thanh Hiên tự "bắt" mình sáng tác một bài hát phù hợp với độ tuổi này.

Tiếng cồng chiêng gọi mùa lúa chín ra đời như thế và đã trở thành một bài hát được dàn dựng để biểu diễn trong nhiều buổi văn nghệ ở trường và trong một số hội diễn văn nghệ khác.

Đây là bài hát ngắn gọn, vừa đủ để dạy trong 1 tiết học, được viết với những kỹ thuật âm nhạc đơn giản, như nhịp 2/4 (tiết tấu phổ biến trong dân ca Tây Nguyên, tạo nên âm thanh bập bùng, rộn ràng như đoàn người vỗ tay vào cồng chiêng và cùng nhau bước đều quanh bếp lửa) cùng phần bè gồm bè chính và bè phụ chỉ với vài nốt nhạc. Chính vì sử dụng những kỹ thuật đơn giản nên bài hát rất dễ để giáo viên phân tích khi dạy và học sinh dễ dàng thực hành hát.

Tuy đơn giản nhưng bằng âm thanh, bài hát vẫn tạo ra được một không gian khoáng đạt của đại ngàn và nét vui tươi của không khí lễ hội sau mùa thu hoạch của người dân các bản làng nơi ấy.

Chú trọng giáo dục dân ca, nhạc cụ dân tộc

Như nhạc sĩ thừa nhận, ông được đào tạo chuyên ngành lý thuyết và lịch sử âm nhạc tại Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam, nên chuyên về giảng dạy hơn là sáng tác. Vì vậy, ông không mạnh ở vai trò viết ca khúc, nhưng lại có vai trò lớn trong việc đào tạo kiến thức âm nhạc cho giáo viên và học sinh.

Khi soạn các cuốn sách âm nhạc, ông luôn muốn học sinh phải học nhiều về dân ca và các loại nhạc cụ dân tộc. Vì thế trong sách âm nhạc (bộ Cánh diều) học sinh được học về đàn tranh, đàn đáy, đàn tính, đàn t'rưng, k'lông pút... cũng như dân ca các vùng miền. Theo ông, đó là những kiến thức nền tảng của âm nhạc Việt Nam mà mỗi học sinh cần phải biết. Điều đó giúp học sinh thấy được bản sắc và vẻ đẹp của âm nhạc truyền thống của chúng ta bên cạnh nền âm nhạc của nhiều nước khác trên thế giới.

Khi soạn sách, ông mơ ước học sinh được học bằng trực quan sinh động, ví dụ như học về nhạc cụ nào nên được làm quen với nhạc cụ thực tế và học về âm nhạc dân gian vùng nào (cải lương ở các tỉnh phía Nam, quan họ ở phía Bắc, ví giặm ở Bắc Trung bộ...) sẽ có nghệ nhân biểu diễn minh họa trong các tiết học ngoại khóa.

Xem ra mơ ước này tuy không khó thực hiện, nhưng vẫn còn khá xa so với thực tế hiện nay tại các trường học. Nếu làm được những điều như người chủ biên mong muốn thì từ kiến thức âm nhạc mà học sinh được trang bị trong nhà trường, các em sẽ có cách bước qua những cánh cửa âm nhạc rộng lớn hơn để hiểu và yêu âm nhạc truyền thống của dân tộc và khi yêu thì thế hệ trẻ sẽ tự khắc biết giữ gìn.

Ngoài ra, Đỗ Thanh Hiên còn viết lời mới cho các bài dân ca của một số nước và của một số nhà soạn nhạc khi đưa vào chương trình học như bài Khúc ca chào Xuân có giai điệu lấy từ bản Điệu minuet giọng Son trưởng của J.S.Bach, hoặc bài Dòng sông quê hương được đặt tên và lời bằng tiếng Việt từ bài Old French Song được viết cho piano của Tchaikovsky...

Ông chia sẻ: "Viết lời Việt cho dân ca và nhạc cổ điển quốc tế là một công việc vất vả, nhưng cần phải làm để học sinh dễ học, cũng là cách để học sinh dễ tiếp cận với những kiệt tác của những nhà soạn nhạc vĩ đại".

"Soạn sách giáo khoa rất vất vả"

Đặt câu hỏi về những áp lực khi là người tổng chủ biên, nhạc sĩ Đỗ Thanh Hiên nói vui: "Khi mọi việc đã hoàn tất, tôi thở phào nhẹ nhõm. Bây giờ bảo tôi biên soạn lại bộ sách âm nhạc khác thì tôi xin từ chối".

Quả vậy, khi bên trên đưa ra một quy trình chặt chẽ và có tính cạnh tranh với khác bộ sách khác nhau, chẳng hạn như việc các bộ sách không được lấy những bài hát trùng nhau, thì việc tìm kiếm những bài hát minh họa phù hợp với phần lý thuyết âm nhạc là rất khó, các nơi phải "tranh nhau" để có trước những bài hát đưa vào sách của mình.

Đó là chưa kể ông rất "đau đầu" sau các chuyến đi học tập, tham khảo thực tế ở một số nước trên thế giới, thấy họ làm tốt quá, nhưng Việt Nam chưa có điều kiện giảng dạy như họ và cũng không thể đưa rập khuôn về nước ta.

Ở vị trí tổng chủ biên, ông phải tính đến những phương án khả thi nhất cho tất cả học sinh, chứ không nhằm tập trung vào các lớp năng khiếu và sau đó phải có nhiều buổi tập huấn chuyên môn cho đội ngũ giáo viên dạy nhạc, vì những nội dung mới mẻ trong sách. Khi soạn xong, bộ sách được đưa về các trường để giáo viên góp ý và sau cùng phải được hội đồng thẩm định của Bộ thông qua.  

Đặt ra việc dạy nhạc cụ cho học sinh cũng là một thách thức khác, Đỗ Thanh Hiên biết khó nhưng vẫn phải làm. Ông tâm sự: "Chúng ta phải dạy nhạc cụ ở trường học ngay từ bây giờ thì cách học nhạc của học sinh Việt Nam mới tiệm cận với thế giới. Các nước khác rất chú trọng môn âm nhạc, vì đây là ngôn ngữ chung của nhân loại".

Ký - xướng âm (trong sách gọi là ghi và đọc nhạc) là phần được ông chú trọng, vì theo ông, kiến thức này giúp học sinh phát triển năng khiếu âm nhạc và năng lực thẩm âm tốt hơn. "Dù rằng, việc dạy âm nhạc trong nhà trường không nhằm mục đích đào tạo ra những nhà soạn nhạc, nhạc sĩ hoặc ca sĩ, nhưng khi học sinh được trang bị những kiến thức âm nhạc nền tảng để giúp họ nâng cao phông văn hóa âm nhạc nói riêng cũng như phông văn hóa nói chung" - ông Đỗ Thanh Hiên chia sẻ.

Rất dễ hình dung ra một người chủ biên tâm huyết và năng nổ trong việc soạn sách khi trò chuyện với nhạc sĩ Đỗ Thanh Hiên. Ông mải mê nói về những chuyến đi thực tế và quá trình làm sách. Nếu những nhạc sĩ khác đắm mình trong các ca khúc của mình, thì Đỗ Thanh Hiên say sưa tìm cách đưa lý thuyết âm nhạc đến với nhiều học sinh. Ông thấy mình phù hợp với công việc này và vui thú với nó. Các giáo viên dạy nhạc cần bổ sung kiến thức nào, ông sẵn sàng. Các em học sinh cần giảng nhiều hơn về các bài hát khó, ông sẵn sàng. Bộ Giáo dục và Đào tạo đề nghị ông góp ý trong các chương trình dạy, ông cũng sẵn sàng. Đó là cách thể hiện tình yêu của Đỗ Thanh Hiên đối với âm nhạc. Tình yêu ấy ông có được từ những ngày tấm bé, khi được bố mẹ đưa đi học nhạc ở trung tâm văn hóa, học cho đến khi trở thành nhạc công và sau này với công việc giảng dạy.