Nhà văn hóa Nguyễn Hữu Ngọc: Người kiến tạo cầu nối văn hóa Việt Nam và thế giới

Nhà văn hóa Nguyễn Hữu Ngọc (1918 – 2025) là một trong những nhà nghiên cứu văn hóa xuất sắc và uyên bác nhất của Việt Nam trong thế kỷ XX và đầu thế kỷ XXI. 

Ông không chỉ là một học giả đa ngôn ngữ, nhà văn, dịch giả mà còn là một nhà báo, nhà xuất bản có tầm ảnh hưởng sâu rộng trong việc quảng bá và giới thiệu văn hóa Việt Nam ra thế giới, đồng thời đưa tinh hoa văn hóa thế giới đến với độc giả Việt Nam. Với hơn 100 năm cuộc đời gắn bó với sự nghiệp văn hóa, ông được xem là “cầu nối văn hóa Đông – Tây” – một biểu tượng của sự giao thoa và hội nhập văn hóa sâu sắc.

Sinh ngày 22/12/1918 tại phố Hàng Gai, Hà Nội, trong một gia đình gốc Thuận Thành, Bắc Ninh, Hữu Ngọc sớm bộc lộ năng khiếu ngôn ngữ và đam mê văn hóa. Ông thông thạo nhiều ngoại ngữ như tiếng Pháp, Anh, Đức, Trung Quốc và đọc hiểu chữ Hán – điều hiếm có ở thời kỳ đó. Sau khi tốt nghiệp trường Bưởi – một trong những trường trung học danh tiếng bậc nhất Đông Dương, ông tiếp tục học triết học và luật học, đồng thời bắt đầu sự nghiệp giảng dạy tại các trường tư thục ở Vinh, Huế, Nam Định.

Trong giai đoạn chiến tranh Đông Dương, Hữu Ngọc đã tham gia công tác tuyên truyền văn hóa và giáo dục, giữ nhiều vị trí quan trọng như Trưởng ban giáo dục tù hàng binh Âu Phi thuộc Cục Định vận, Chủ tịch Hội văn hóa kháng chiến Nam Định. Ông cũng là tổng biên tập và phóng viên duy nhất của tờ báo Tia sáng (L'Étincelle) – tờ báo đầu tiên sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 và là tờ báo địch vận đầu tiên trong kháng chiến chống Pháp, xuất bản bằng tiếng Pháp.

Sau năm 1954, ông tiếp tục giữ vai trò tổng biên tập các tờ báo tiếng nước ngoài do chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa xuất bản như Việt Nam tiến bước (tiếng Anh, Pháp, Quốc tế ngữ), Nghiên cứu Việt Nam (tiếng Anh, Pháp), đồng thời làm Giám đốc Nhà xuất bản Ngoại văn – tiền thân của Nhà xuất bản Thế giới ngày nay. Trong vai trò này, ông đã góp phần quan trọng trong việc xuất bản và phổ biến các tác phẩm văn hóa, lịch sử, xã hội của Việt Nam bằng nhiều thứ tiếng, giúp bạn bè quốc tế hiểu sâu sắc hơn về đất nước và con người Việt Nam.

Hữu Ngọc là tác giả của hơn 30 đầu sách về văn hóa Việt Nam và văn hóa thế giới, trong đó nhiều tác phẩm được viết bằng tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Việt, góp phần đưa hình ảnh văn hóa Việt Nam ra thế giới và đồng thời giới thiệu các nền văn hóa lớn trên thế giới đến độc giả Việt Nam. Một số tác phẩm tiêu biểu của ông gồm Phác thảo chân dung văn hóa Hà Nội, Lãng du trong văn hóa Việt Nam, Vietnam: Tradition and Change, và bộ sách đồ sộ Cảo thơm lần giở – cuốn sách giới thiệu sự nghiệp và tư duy của hơn 180 danh nhân thế giới, ra mắt khi ông đã ngoài 100 tuổi.

Ông cũng là dịch giả xuất sắc, đã dịch nhiều tác phẩm văn học kinh điển nước ngoài sang tiếng Việt, trong đó có Truyện cổ Grimm – một trong những bộ sưu tập truyện dân gian nổi tiếng của châu Âu. Việc dịch thuật của ông không chỉ đơn thuần là chuyển ngữ mà còn là cầu nối văn hóa, giúp người Việt tiếp cận và hiểu sâu sắc các giá trị văn hóa nhân loại.

Ngoài ra, Hữu Ngọc còn là một nhà báo kỳ cựu, người đã góp phần xây dựng nền báo chí cách mạng và đối ngoại của Việt Nam. Ông từng là tổng biên tập nhiều tờ báo tiếng nước ngoài, góp phần quan trọng trong công tác tuyên truyền, quảng bá hình ảnh đất nước và con người Việt Nam trong bối cảnh chiến tranh và xây dựng đất nước.

Những đóng góp của Hữu Ngọc được đánh giá rất cao không chỉ trong nước mà còn trên trường quốc tế. Đại sứ Thụy Điển tại Việt Nam Borje Lunggren từng nhận xét: “Từ trước đến nay, tôi chưa từng gặp người bắc cầu giữa các nền văn hóa như ông Hữu Ngọc – cắm rễ sâu vào văn hóa Việt Nam, một con người quốc gia chân chính, rất tế nhị khi thâu nhận những nền văn hóa khác.” Nhà sử học Phan Huy Lê cũng từng ca ngợi ông là một nhà văn hóa lớn, một chứng nhân lịch sử và một cây cầu văn hóa Đông – Tây.

Ông được Nhà nước Việt Nam trao tặng nhiều huân chương cao quý như Huân chương Độc lập, Huân chương Chiến công, đồng thời nhận các giải thưởng quốc tế như Huân chương Cành cọ Hàn lâm của Pháp, Huân chương Ngôi sao phương Bắc của Thụy Điển. Ông cũng được trao Giải thưởng Lớn Bùi Xuân Phái - Vì Tình yêu Hà Nội năm 2017 của báo Thể thao và Văn hóa (TTXVN), Giải thưởng Quốc gia Sách Việt Nam và nhiều giải thưởng văn hóa khác.

Hữu Ngọc là hình mẫu của sự bền bỉ, miệt mài trong lao động chữ nghĩa. Ông đã dành cả cuộc đời để nghiên cứu, viết lách, dịch thuật và truyền bá văn hóa với tinh thần trách nhiệm cao nhất. Ở tuổi ngoài 100, ông vẫn ra mắt những tác phẩm đồ sộ, thể hiện sự sáng tạo và tâm huyết không ngừng nghỉ.

Ông không chỉ để lại một kho tàng tri thức đồ sộ mà còn truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ học giả, nhà nghiên cứu và những người yêu văn hóa Việt Nam. Tên tuổi ông gắn liền với sự nghiệp bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời thúc đẩy sự giao lưu văn hóa quốc tế trong bối cảnh hội nhập toàn cầu.

Ngày 2/5/ 2025, nhà nghiên cứu văn hóa Nguyễn Hữu Ngọc đã trút hơi thở cuối cùng, để lại niềm tiếc thương sâu sắc trong lòng người thân, bạn bè, đồng nghiệp và cộng đồng văn hóa Việt Nam. Lễ viếng diễn ra vào 13h chiều 5/5 tại Nhà tang lễ bệnh viện 198 (Cầu Giấy, Hà Nội), an táng tại nghĩa trang Đồng Gốc (Long Biên, Hà Nội).