Di sản văn hóa đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển kinh tế, du lịch ở nhiều quốc gia trên thế giới, và Việt Nam cũng không nằm ngoài xu thế tất yếu đó.

Như đã thông tin, trong vòng 5 tháng đầu năm 2025, Công viên khảo cổ Angkor tạo nên "kỳ tích" với hơn nửa triệu du khách quốc tế tham quan, trải nghiệm, thu về hơn 24,5 triệu USD (tương đương với khoảng 600 tỉ đồng). Đó cũng là minh chứng sống động cho việc phát triển du lịch gắn với di sản văn hoá.

Sức hút từ di sản văn hoá

Trong quá trình đổi mới, hội nhập và toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ như hiện nay, tài nguyên di sản có một vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng đối với sự phát triển của mỗi quốc gia.

Theo công bố của Tổ chức Du lịch Thế giới Liên Hợp Quốc (UNWTO), có đến 80% số khách đi du lịch nhằm mục đích hưởng thụ các di sản, giá trị văn hóa độc đáo, tìm sự khác biệt với nền văn hóa của dân tộc họ. Đặc biệt, các di sản văn hóa đã được UNESCO công nhận, vinh danh được du khách xem như điểm đến cần phải khám phá và trải nghiệm.

Tại Việt Nam, những danh thắng như Vịnh Hạ Long (Quảng Ninh), Tràng An (Ninh Bình), Cố đô Huế (Thừa Thiên Huế); Phố cổ Hội An (Quảng Nam)… không chỉ hấp dẫn du khách bởi cảnh quan và lịch sử mà còn giá trị văn hóa đậm đặc.

Năm 2024, Hội An chứng kiến sự tăng trưởng mạnh của lượng khách tham quan, lưu trú với khoảng 4,426 triệu lượt khách ghé thăm Hội An, tăng 6,58% so với cùng kỳ (khách quốc tế ước đạt 3,574 triệu lượt, tăng 11,43% so với cùng kỳ). Tổng lượt khách mua vé tham quan đạt hơn 3,565 triệu lượt, tăng 5,04% so với cùng kỳ.

Thực tế, Hội An đa dạng hóa sản phẩm du lịch gắn với bảo tồn văn hóa. Chia sẻ về những kết quả tích cực trong phát triển du lịch thời gian qua, ông Nguyễn Văn Sơn – Chủ tịch UBND TP. Hội An cho biết, bên cạnh các yếu tố vĩ mô như chính sách thị thực thuận lợi, hoạt động quảng bá – xúc tiến du lịch được tăng cường và nhiều danh hiệu quốc tế được trao tặng, Hội An cũng đã chủ động triển khai loạt sản phẩm du lịch – văn hóa mới trong năm 2024.

Nổi bật trong số đó là các mô hình gắn kết giữa du lịch cộng đồng và bảo tồn văn hóa bản địa như: phát triển du lịch tại làng mộc Kim Bồng (Cẩm Kim), tổ chức tour trải nghiệm nông nghiệp hữu cơ kết hợp thảo dược truyền thống, nâng cấp quy mô Lễ hội Xuống đồng (phường Cẩm Châu), xây dựng tuyến tham quan xanh Cù Lao Chàm, Làng rau Trà Quế và Làng gốm Thanh Hà.

Thả thiên đăng ở Hội An

Đáng chú ý, chương trình biểu diễn nghệ thuật "Rơm" – được dàn dựng và biểu diễn trên cánh đồng – đã tạo hiệu ứng truyền thông tích cực, mở ra hướng phát triển các sản phẩm văn hóa – du lịch mang bản sắc riêng của Hội An, hướng đến sự khác biệt và bền vững.

Tuy nhiên, việc khai thác giá trị di sản để phát triển du lịch bền vững cũng đặt ra vấn đề về chiến lược đồng bộ để vừa bảo tồn, vừa phát huy hiệu quả giá trị di sản.

Thực tế, không ít nơi rơi vào tình trạng "thương mại hóa" di sản một cách hời hợt, biến các lễ hội truyền thống thành trò trình diễn cho du khách mà thiếu chiều sâu văn hóa. Bên cạnh đó, một số di tích xuống cấp do thiếu kinh phí trùng tu, bảo tồn hoặc bị xâm hại bởi hoạt động du lịch thiếu kiểm soát. Nhiều sản phẩm du lịch văn hóa dừng lại ở mức "tham quan - chụp ảnh", thiếu trải nghiệm và không làm nổi bật giá trị văn hóa cốt lõi.

Ngoài ra, sự thiếu liên kết giữa các địa phương khiến các tour du lịch văn hóa khó mở rộng thành chuỗi sản phẩm có sức cạnh tranh. Điều này dẫn tới việc du lịch văn hóa – di sản vẫn là "điểm sáng le lói" trong bức tranh tổng thể phát triển "ngành công nghiệp không khói".

Trong cuộc hội thảo về du lịch mới đây diễn ra tại Bình Định, ông Nguyễn Quang Thắng, Phó Chủ tịch Thường trực Hiệp hội Du lịch Nha Trang - Khánh Hoà, cho biết thế mạnh của các tỉnh duyên hải miền Trung là du lịch biển đảo. Nhưng ở đó còn thiếu bản sắc văn hoá, chưa đưa được nhiều yếu tố văn hoá bản địa đặc sắc vào các chương trình du lịch. "Du khách trải nghiệm bề ngoài, khi về nước, không thấy đọng lại được nhiều từ nền văn hoá địa phương. Tôi gợi ý chúng ta nên xây dựng sản phẩm đặc trưng văn hoá bản địa để hấp dẫn du khách nước ngoài" - ông Thắng nói thêm.

Còn theo PGS - TS Nguyễn Thị Song Hà (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam): "Trong ngành du lịch, văn hóa nói chung, di sản nói riêng được coi là "nguồn vốn" quan trọng bậc nhất để các quốc gia, các địa phương tạo ra các sản phẩm du lịch đa dạng, hấp dẫn và có bản sắc. Các di sản văn hóa mang tính quốc tế hay quốc gia thường được hình hành, phát triển mang tính chất quốc gia, vùng, miền, tộc người xuyên suốt chiều dài lịch sử của dân tộc, là cơ sở để các cấp chính quyền, các doanh nghiệp kinh doanh du lịch khai thác, sáng tạo, làm giàu các sản phẩm du lịch, phát triển kinh tế và tạo công ăn việc làm cho người dân địa phương".

Bày tỏ sự lo ngại về "biến dạng di sản", TS Trần Hữu Sơn cũng phân tích: Tất cả các di sản khi muốn trở thành sản phẩm du lịch đều phải trải qua một quá trình đặc biệt. Đó là quá trình "hàng hóa hóa" di sản.

Nhưng trong quá trình đó, ông chia sẻ: "Quy trình "hàng hóa hóa" làm vừa lòng du khách, đáp ứng nhu cầu giải trí của du khách đã dẫn đến sự biến dạng của di sản. Có di sản tín ngưỡng mất hẳn không gian thiêng, trở thành trò biểu diễn đơn thuần, không gian thiêng đã mất, thời gian thiêng không còn thì di sản cũng bị giải thiêng, không còn vai trò của di sản. Một số điểm du lịch có giá trị về tâm linh, giá trị về nghệ thuật trở thành quá tải khi lượng khách đến đông".

Giải pháp bảo tồn di sản gắn với phát triển bền vững

Phát triển du lịch trên nền tảng di sản văn hóa là con đường tất yếu nhưng không dễ dàng. Nó đòi hỏi tầm nhìn dài hạn, sự phối hợp đa ngành và một tư duy phát triển có trách nhiệm.

Theo một số liệu thống kê, Hàn Quốc hiện có tổng cộng 53 di sản văn hóa được UNESCO công nhận. Trong số đó, có 15 di sản thế giới, 16 di sản tư liệu thế giới và 22 di sản văn hóa phi vật thể.

Hàn Quốc tích cực khai thác tiềm năng du lịch di sản với nhiều tour trải nghiệm gắn liền các địa danh được UNESCO công nhận. Có thể kể đến: Cung điện Changdeokgung - một trong những tuyệt tác kiến trúc của Hàn Quốc, chính thức hoàn thành vào tháng 10 năm 1405. Và đặc biệt hơn, đây là cung điện duy nhất tại Hàn Quốc được UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới vào năm 1997; Điện thờ Jongmyo - là một trong những biểu tượng văn hóa độc đáo của Hàn Quốc, nơi tưởng niệm các vị vua và hoàng hậu của triều đại Joseon; Làng lịch sử Hahoe và Yangdong được UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới năm 2010, là những ngôi làng cổ kính tiêu biểu cho lối sống truyền thống của Hàn Quốc từ thế kỷ 14-15 với kiến trúc độc đáo, các nghi lễ gia đình và sự kiện làng xã vẫn được gìn giữ nguyên vẹn... Các tour du lịch tới các địa danh này luôn thu hút du khách Việt Nam nói riêng và châu Á nói chung.

Theo Tổng cục Du lịch Hàn Quốc (KTO), các tour du lịch di sản đang được thiết kế theo hướng "trải nghiệm sống" thay vì chỉ tham quan thuần túy, giúp du khách quốc tế hiểu sâu hơn về lịch sử – văn hóa Hàn Quốc. Đồng thời, công nghệ thực tế ảo (VR), hướng dẫn viên đa ngôn ngữ và hoạt động trải nghiệm mặc Hanbok, làm gốm, viết thư pháp… được lồng ghép nhằm gia tăng tương tác với du khách. Rõ ràng, mô hình này không chỉ quảng bá hiệu quả giá trị di sản, mà còn góp phần định vị Hàn Quốc là điểm đến văn hóa – lịch sử hàng đầu tại châu Á.

Phát biểu tại cuộc hội thảo về phát triển kinh tế du lịch xanh, Tiến sĩ Nguyễn Phúc Lưu – Trung tâm UNESCO Phát triển Văn hoá và Thể thao - cho rằng: Hiện nay, các loại hình du lịch ở Việt Nam đã được đa dạng hoá và trong đó du lịch di sản ngày một thu hút khách, việc đầu tư vào bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hoá cũng được Chính phủ ngày một quan tâm. Tuy nhiên bên cạnh đó, loại hình du lịch di sản văn hoá của Việt Nam chưa được hình thành rõ nét, chưa có sức hút lớn đối với khách du lịch và chưa được khai thác một cách hiệu quả. Chúng ta còn lúng túng, chưa có cơ chế cụ thể, quản lý nhà nước thiếu hiệu lực dẫn đến việc các giá trị di sản văn hoá chưa được phát huy hiệu quả để đem lại lợi ích kinh thế thông qua du lịch… Điều đó, đặt ra yêu cầu phải nghiên cứu một cách sâu sắc, toàn diện, có cơ sở khoa học và thực tiễn về những giá trị nổi bật của di sản văn hoá Việt Nam".

Theo TS Đỗ Trần Phương (Phó Trưởng Khoa Du lịch - Đại học Văn hóa Hà Nội): Để thực hiện được "mục tiêu kép", vừa phát triển du lịch, vừa bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa, trước tiên cần xác định rõ quan điểm phát triển du lịch theo hướng bền vững, đó là đáp ứng đồng thời yêu cầu về kinh tế - xã hội và môi trường, bảo đảm hài hòa lợi ích của các chủ thể tham gia hoạt động du lịch. Du lịch phát triển bền vững cần phải dựa theo 4 trụ cột: văn hóa - môi trường - xã hội - kinh tế.

Giải pháp thúc đẩy sự phát triển của loại hình du lịch di sản văn hóa mang tính bền vững đảm bảo phát triển lâu dài là đảm bảo quyền lợi cho cộng đồng, đồng thời, xây dựng cơ chế, chính sách cụ thể về chiến lược, quy hoạch du lịch, hỗ trợ xây dựng cơ sở hạ tầng. Bên cạnh đó cần có các giải pháp nâng cao nhận thức, đào tạo nguồn nhân lực để phát triển; tăng cường, đa dạng hóa các hình thức xúc tiến, quảng bá sản phẩm du lịch; giữ gìn, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa của mỗi địa phương. Từ đó, tạo sức bật cho du lịch di sản văn hóa phát triển, góp phần vào việc thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.