Chữ và nghĩa: Dầu ta khêu bấc

04/06/2025 18:27 GMT+7 | Văn hoá

"Đêm qua đốt đọi dầu đầy

Bấc non chẳng cháy, oan mày dầu ơi" - ca dao.

Bấc là gì? Cơn cớ làm sao khi người ta lại dùng từ bấc? Há chẳng phải bắt đầu từ câu ca dao: "Đêm qua gió bấc mưa dầm/ Đèn lầm với bóng, bóng lầm với ai?" đấy sao? Ngẫm ra có lý, gió bấc còn gọi gió mùa Đông Bắc, lúc ấy gió lạnh ùa về lại mưa dầm dề nên người ta thường thắp đèn cho ấm áp. Mà, đèn thắp trong khung cảnh gió phùn mưa nhão, gió bấc mưa dầm, nên ánh sáng nhập nhòe, dẫn đến sự nhầm lẫn giữa đèn với bóng.

Suy luận này có đúng?

Không. Bấc/ gió bấc là từ đồng âm dị nghĩa với: "Bấc: 1. Tên gọi chung những cái ruột xốp ở trong lòng mấy thứ cây hay mấy thứ cỏ: Bấc cây vông, bấc tre, bất mía, bấc sậy; 2. Tên gọi riêng một thứ ruột cỏ ở dưới nước, dùng để thắp đèn dầu hột (tức là đăng tâm). Cỏ ấy có thể trồng ở ruộng như cây cói, cây lúa. Vì cỏ ấy dùng làm vật liệu thắp đèn cho nên thành tên cỏ bấc" - theo "Việt Nam tự điển" (1931). Xin giải thích "đăng tâm" là từ Hán - Việt nhằm chỉ "tim đèn".

Chữ và nghĩa: Dầu ta khêu bấc - Ảnh 1.

Ảnh minh hoạ: Internet

Về "lai lịch" của nó, "Từ điển bách khoa nông nghiệp" cho biết: "Cỏ bấc còn có tên khác: Cỏ nùng nùng, cỏ môi, cỏ lưu niên, cây thuộc loài hòa thảo (gramineae), thích ẩm và chịu ngập tốt, có thân rễ bò dài. Thân mọc thành bụi dài, vươn dài 0,6 - 1,2m hoặc cao hơn tùy theo mức nước, bên trong các bấc xốp trắng" (trang 126).

Khi sử dụng làm bấc đèn, cần lưu ý tránh trường hợp: "Hôm qua rót đĩa dầu hao/ Bấc non không cháy, oan tao rót dầu". Nếu không dùng bấc, người ta có thể se chỉ, nhưng chớ nên: "Ai cho trúc nọ lộn tre/ Ai đem chỉ gấm mà se tim đèn".

***

Này, bạn có ngờ ngợ gì về việc in sai mo-rát trong giải thích của tự điển in năm 1931 không? Đó là câu: "Dùng để thắp đèn dầu hột", phải "dầu hôi/ dầu hỏa/ dầu lửa", ngày trước còn gọi "dầu Tây", ta hiểu nôm là loại dầu lấy từ mỏ dầu, hiện nay thiên hạ vẫn còn sử dụng.

Cái sự "dọn vườn" này, có đúng?

Không. Ngày xửa ngày xưa, người Việt chưa có "dầu Tây", vì thế muốn thắp sáng phải dùng "dầu hột". Hột ở đây là do ép lấy chất lỏng và nhờn từ hột/ hạt mà ta gọi là dầu, như dầu lạc/ dầu phộng, dầu vừng… gọi chung là "dầu ta". Khi cụ Đồ Chiểu cho biết: "Trước đèn xem truyện Tây minh/ Gẫm cười hai chữ nhơn tình éo le" là lúc ấy cụ dùng loại dầu hột.

Sự "ăn ý" giữa bấc và dầu không chê vào đâu được, vì thế mới có câu cửa miệng: "Bấc đã đượm với dầu, trầu đã đượm với cau" - còn được hiểu theo nghĩa bóng là mọi thủ tục nghi lễ cho tình duyên đôi lứa đã sắp xếp xong, chỉ còn chờ ngày lành tháng tốt.

Cỏ bấc chắc chắn rất nhẹ, do đó được sử dụng để so sánh: "Nhẹ như bấc, nặng như chì", vì thế khi nghe câu ca dao: "Đêm qua rủ rỉ rú rì/ Tiếng nặng bằng bấc, tiếng chì bằng bông" - cho thấy cuộc trò chuyện rất khẽ, âm thanh chỉ thoáng qua, nên không ai có thể nghe rõ được lời nào, câu nào.

Trên đời này có những người làm ăn lớn, đầu tư tài chánh "Buôn ngược bán xuôi", ghê gớm như chính lời họ tuyên bố: "Phen này anh quyết buôn to/ Buôn ba đồng bấc, bỏ đò anh xuôi". Một khi đã hiểu tính chất của bấc, tất nhiên ta tủm tỉm cười cho sự trào lộng này.

"Đêm qua đốt đọi dầu đầy", bấc lụn dần khiến ánh sáng yếu ớt, người ta phải dùng động tác gì? Thì phải: "Chuông có đấm mới kêu, đèn có khêu mới tỏ". Khêu là dùng cây kim hoặc que mà khều cho ngọn bấc dài thêm nữa.

XEM THÊM TIN TỨC VĂN HOÁ TẠI ĐÂY

Lê Minh Quốc

Tags:
Cùng chuyên mục
Xem theo ngày
Đọc thêm
90 tv soi kèo hôm nay Keonhacai1 90ph tv bong da tv Gái Xinh mitomtv mitom link