Chủ tịch Hồ Chí Minh - Nhà báo lớn, người thầy vĩ đại của báo chí cách mạng Việt Nam

Chủ tịch Hồ Chí Minh là người Việt Nam đầu tiên sử dụng báo chí như một vũ khí sắc bén và có hiệu lực to lớn trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc và xây dựng đất nước. Người đặt những viên gạch đầu tiên trên hành trình tìm đường cứu nước khi nhìn thấy sức mạnh to lớn từ báo chí và sau này trở thành người sáng lập nền báo chí cách mạng Việt Nam, đồng thời cũng là người chiến sĩ tiên phong trên mặt trận này.

Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về báo chí cách mạng

Tư tưởng Hồ Chí Minh về báo chí cách mạng là một nội dung quan trọng và đặc sắc, thể hiện tầm nhìn lớn và những quan điểm, triết lý sâu sắc về bản chất, đặc trưng, chức năng, nhiệm vụ của báo chí cách mạng.

- Đấu tranh giành quyền tự do ngôn luận

Từ rất sớm trên con đường cách mạng của mình, Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã đấu tranh để giành quyền tự do ngôn luận - một trong những quyền cơ bản thiêng liêng của con người - về cho số đông quần chúng, sau đó hướng dẫn và cùng với nhân dân dùng quyền đó để xây dựng một chế độ xã hội mới tốt đẹp hơn, nhân văn và phát triển. Điều thứ ba trong 8 điều Yêu sách của nhân dân An Nam, Nguyễn Ái Quốc đòi cho nhân dân Việt Nam nói riêng và nhân dân các dân tộc bị áp bức nói chung quyền được "Tự do báo chí và ngôn luận".

Sau khi nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời, trên cương vị Chủ tịch nước, Người nhấn mạnh thêm, báo chí - đã là của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân - có vai trò to lớn trong sự nghiệp xây dựng, chấn hưng đất nước.

- Khẳng định vai trò to lớn của báo chí

Trong thư "Gửi anh em văn hóa và trí thức Nam Bộ" ngày 25/5/1947, Người khẳng định: "Ngòi bút của các bạn cũng là những vũ khí sắc bén trong sự nghiệp phò chính trừ tà". (1)

Tháng 6/1949, trong "Thư gửi lớp học viết báo Huỳnh Thúc Kháng", Người căn dặn: "Nhiệm vụ của tờ báo là tuyên truyền, cổ động, huấn luyện, giáo dục và tổ chức dân chúng để đưa dân chúng đến mục đích chung". (2)

Tiếp đó, trong "Bài nói chuyện tại Đại hội lần thứ III của Hội Nhà báo Việt Nam (ngày 8/9/1962), Người khẳng định: "Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng. Cây bút, trang giấy là vũ khí sắc bén của họ". (3)

- Đề cao tính đảng của báo chí cách mạng

Là người đặt nền móng cho sự ra đời của nền báo chí cách mạng Việt Nam, làm tiền đề cho sự sáng lập một chính đảng cách mạng ở Việt Nam, Người luôn nhấn mạnh đến việc quán triệt tính đảng gắn với tính nhân dân của báo chí cách mạng. Trong "Bài nói tại Đại hội lần thứ II Hội nhà báo Việt Nam" (ngày 16/4/1959), Người nhấn mạnh rằng: "Báo chí của ta thì phải phục vụ nhân dân lao động, phục vụ chủ nghĩa xã hội, phục vụ cho đấu tranh thống nhất nước nhà, cho hòa bình thế giới" (4). "Báo chí ta không phải để cho một số ít người xem, mà để phục vụ nhân dân, để tuyên truyền giải thích đường lối, chính sách của Đảng và Chính phủ". (5)

- Lấy việc phục vụ nhân dân làm tiêu chí cao nhất

Nhấn mạnh đến tính nhân dân của báo chí, Người chỉ rõ: "Đối tượng của tờ báo là đại đa số dân chúng" (6), do đó, để phục vụ tốt nhân dân, thì cách viết bài báo phải đơn giản, dễ hiểu, ngôn ngữ phải trong sáng; viết để phục vụ nhân dân thì nhất định phải chọn cái gì có lợi cho dân và phục vụ sự nghiệp cách mạng.

Báo chí cách mạng Việt Nam luôn tuân thủ vai trò và trách nhiệm của mình trong tuyên truyền, lấy việc phục vụ nhân dân làm tiêu chí cao nhất cho hoạt động, suy rộng ra là phục vụ mọi công việc của Đảng, của đất nước. Người chỉ rõ: "Không riêng gì viết sách viết báo, mà công tác gì muốn làm tốt đều phải coi trọng ý kiến của nhân dân" (7).

Có thể khẳng định, trong tư tưởng Hồ Chí Minh, tính nhân dân, dân tộc và tính đảng của báo chí cách mạng luôn được đặt trong một chỉnh thể, có mối quan hệ biện chứng. Nói cách khác, việc nhấn mạnh đến tính đảng là cơ sở để khẳng định về tính nhân dân của báo chí cách mạng Việt Nam.

Dưới sự lãnh đạo của Đảng và sự nghiên cứu, vận dụng và phát triển sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh trong suốt quá trình cách mạng, báo chí-truyền thông Việt Nam không ngừng trưởng thành về mọi mặt. Nhiều thế hệ nhà báo, phóng viên là lực lượng nòng cốt trên mặt trận tư tưởng-văn hóa, đóng góp to lớn vào sự nghiệp cách mạng của Đảng, sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa trong thời kỳ mới.

Khẳng định vai trò to lớn của báo chí cách mạng trong thời gian gần đây, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh: "Báo chí đã làm rất tốt công tác tuyên truyền, phổ biến sâu rộng các chủ trương, định hướng lớn của Đảng về "Kỷ nguyên mới", về cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy của hệ thống chính trị, về nỗ lực, quyết tâm xử lý các "điểm nghẽn" đang cản trở sự phát triển của đất nước... Qua đó, báo chí cách mạng Việt Nam đã thực sự hòa mình vào dòng chảy của thực tiễn cuộc sống, thể hiện rõ vai trò dẫn dắt tư tưởng và đồng hành với những bước đi lớn của Đảng, tạo sự lan tỏa niềm tin, trách nhiệm, khát vọng phát triển trong mọi tầng lớp Nhân dân. Những đóng góp ấy không chỉ là thành quả lao động sáng tạo mà còn là minh chứng cho bản lĩnh, trí tuệ, và trách nhiệm xã hội của đội ngũ báo chí trong việc thực hiện sứ mệnh lịch sử của mình". (8)

Nhà báo lớn Hồ Chí Minh

Không thừa nhận là một nhà báo chuyên nghiệp, song trong cuộc đời 79 mùa xuân của mình, Chủ tịch Hồ Chí Minh có tới hơn 50 năm làm báo.

Tính từ bài báo đầu tiên đăng trên tờ báo Đời sống thợ thuyền năm 1917 ở Pháp đến bài báo sau cùng mà Chủ tịch Hồ Chí Minh viết là bài "Thư trả lời Tổng thống Mỹ R.M.Nich-xơn" (Báo Nhân Dân, ngày 25/8/1969) (có tài liệu ghi là bài "Nâng cao trách nhiệm chăm sóc và giáo dục thiếu niên nhi đồng", ký tên T.L, đăng trên báo Nhân Dân ngày 1/6/1969), Chủ tịch Hồ Chí Minh đã có một sự nghiệp làm báo kéo dài 52 năm. Người đã để lại một di sản báo chí lớn với hơn 2.000 bài báo các loại, gần 300 bài thơ, gần 500 trang truyện và ký… thể hiện qua hơn 170 bút danh, viết bằng nhiều thứ tiếng Việt, Anh, Pháp, Nga, Hán…

Từ bài báo đầu tiên đăng trên tờ La Vie Ouvrière ("Đời sống thợ thuyền") năm 1917 tại Pháp đến những bài viết cuối cùng trên Báo Nhân Dân năm 1969, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chứng minh vai trò của một nhà báo cách mạng tiên phong, người sử dụng ngòi bút như một vũ khí sắc bén phục vụ sự nghiệp giải phóng dân tộc.

Những năm đầu hoạt động ở Pháp, Người đã viết nhiều bài báo quan trọng như "Tâm địa thực dân", "Vấn đề dân bản xứ", đặc biệt là "Yêu sách của nhân dân An Nam" gửi Hội nghị Versailles năm 1919 - bài viết đánh dấu bước ngoặt trong tư duy và hành động cách mạng của Người.

Đồng thời, Người cũng nhận ra rằng, để có thể sử dụng báo chí như một vũ khí tư tưởng sắc bén hơn nữa, thì cần phải tự lập nên một tờ báo riêng.

Theo đó, tháng 2/1922 Người sáng lập báo Le Paria (Người cùng khổ) - tiếng nói của Hội Liên hiệp các dân tộc thuộc địa. Trong quá trình tham gia Le Paria, Người đã viết hàng chục bài mang tính chiến đấu cao, định hướng phong trào cách mạng thuộc địa trên toàn thế giới.

Năm 1925, Người sáng lập Báo Thanh niên - cơ quan ngôn luận của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên. Sự kiện xuất bản báo Thanh niên không chỉ là cột mốc đánh dấu sự ra đời của nền báo chí cách mạng Việt Nam, mà khởi đầu cho hành trình vẻ vang của báo chí cách mạng Việt Nam 100 năm qua.

Những bài báo trên Thanh niên góp phần quan trọng vào việc truyền bá chủ nghĩa Mác-Lênin, chuẩn bị tư tưởng, tổ chức và lực lượng cho sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam năm 1930.

Sau khi trở về nước năm 1941, Người sáng lập Báo Việt Nam độc lập (1941-1942). Đây là tờ báo đầu tiên trong vùng căn cứ địa cách mạng. Với báo Việt Nam độc lập, Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã chuyển từ phong cách làm báo lý luận (tuyên truyền chủ nghĩa Mác-Lênin, nhận thức về chế độ thực dân và phương pháp cách mạng) của báo Thanh niên sang phong cách giản dị, gần gũi với quần chúng, với đồng bào các dân tộc thiểu số; đồng thời mở ra loại hình "báo của các tổ chức quần chúng" bên cạnh hệ thống báo chí cách mạng của các tổ chức Đảng.

Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, trên cương vị Chủ tịch Chính phủ lâm thời và sau đó là Chủ tịch nước, Người vẫn đều đặn viết báo. Người tiếp tục sử dụng báo chí như một công cụ quan trọng để vận động toàn dân kháng chiến, kiến quốc. Từ các bài xã luận, lời hiệu triệu, thư gửi đồng bào, đến các bài viết ngắn gọn, dễ hiểu trên các tờ báo như Cứu quốc, Sự thật, Nhân dân, Người không ngừng cổ vũ tinh thần yêu nước, đoàn kết, hy sinh vì độc lập tự do.

Đặc biệt, Báo Cứu quốc - cơ quan ngôn luận của Tổng bộ Việt Minh - đã nhiều lần đăng bài của Người với bút danh chiến sĩ cách mạng giản dị như "Chiến Thắng" "Đ.X." "Q.T.", "Q.Th."... Trong kháng chiến chống thực dân Pháp, Chủ tịch Hồ Chí Minh trực tiếp chỉ đạo, định hướng nội dung cho nhiều tờ báo kháng chiến. Báo chí trở thành một kênh truyền thông chiến lược phục vụ nhiệm vụ bảo vệ chính quyền cách mạng non trẻ và xây dựng niềm tin trong Nhân dân.

Khi Báo Nhân Dân ra đời năm 1951, Chủ tịch Hồ Chí Minh thường xuyên có bài viết đăng trên báo. Nhiều bài viết nổi bật mang tính chỉ đạo, nêu gương, giáo dục như: "Người đảng viên Đảng Lao động Việt Nam phải như thế nào?", "Đạo đức cách mạng", "Cần kiệm liêm chính", "Nâng cao đạo đức cách mạng, quét sạch chủ nghĩa cá nhân", "Nâng cao trách nhiệm chăm sóc và giáo dục thiếu niên, nhi đồng"... Đồng thời, Người còn gửi thư chúc Tết, thư khen ngợi các điển hình tiên tiến, thư động viên chiến sĩ nơi tuyến đầu… Qua đó, báo chí không chỉ là vũ khí đấu tranh mà còn là cầu nối giữa Đảng, Chính phủ với Nhân dân.

Có thể thấy, ngòi bút Hồ Chí Minh, từ khi bôn ba tìm đường cứu nước cho đến những năm cuối đời, luôn nhất quán một lý tưởng: viết để chiến đấu, để thức tỉnh, để giáo dục, để kết nối triệu trái tim con dân đất Việt vào một khối đại đoàn kết vững chắc. Chính sự nghiệp báo chí ấy đã tạo nên hình tượng một nhà báo cách mạng vĩ đại.

Người thầy vĩ đại của báo chí cách mạng Việt Nam

Không chỉ là người sáng lập báo chí cách mạng Việt Nam, là tác giả của một khối lượng lớn các tác phẩm báo chí, đóng góp to lớn vào sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, Chủ tịch Hồ Chí Minh còn có những lời chỉ dạy sâu sắc về người làm báo.

Người nhiều lần nhấn mạnh những yêu cầu, những tiêu chí mỗi người làm báo cách mạng Việt Nam cần tâm niệm và thực hiện. Với Người, nền báo chí cách mạng Việt Nam là vũ khí sắc bén của cách mạng, nên cần có những cán bộ cách mạng làm báo với những phẩm chất của một "người cách mệnh" trung thành với lý tưởng, tận tụy với công việc.

Đồng thời, Người luôn nhắc nhở những người làm báo phải chú ý đến đối tượng phục vụ. Muốn cho người xem hiểu được, nhớ được, làm được thì phải viết cho đúng trình độ của người xem. Trong thư gửi Báo "Quân du kích" (tháng 7/1949), Người chỉ rõ: "Viết sao cho giản đơn, dễ hiểu, thiết thực. Sao cho mỗi đồng bào, mỗi chiến sĩ đều đọc được, hiểu được, nhớ được, làm được" (9). Khi viết thì phải tự đặt câu hỏi: Viết cho ai xem? Viết để làm gì? Viết như thế nào? Sự nghiệp báo chí của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã trả lời rất thuyết phục những câu hỏi đó.

Đọc lại những bài nói, bài viết của Người, dễ nhận ra sự trong sáng về văn phong, sự giản dị trong cách trình bày để nội dung dù khó và phức tạp cũng trở nên dễ hiểu, dễ nhớ, dễ làm theo.

Với mỗi đối tượng cụ thể, trong những văn cảnh cụ thể, Người lại có cách nói, viết phù hợp. Nếu đối tượng là người nước ngoài, Người có cách viết rất "Tây", sâu xa, châm biếm, hài hước, ý nhị. Với nhân dân Việt Nam, Người lại nói và viết rất giản dị, mộc mạc, gần gũi. Với các nhà trí thức, văn nghệ sĩ, Người lại bàn về những lời răn dạy của các bậc tiên hiền, bàn về những vấn đề của khoa học, của thơ ca và nghệ thuật…

Có thể nói, cách làm báo, viết báo đặc sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh không chỉ chuyển tải tư tưởng Hồ Chí Minh mà còn khắc họa sâu sắc phong cách của Người. Và phong cách báo chí độc đáo của Người mãi mãi là người thầy vĩ đại của báo chí cách mạng Việt Nam. Một thế kỷ đã trôi qua kể từ "ngọn lửa" đầu tiên của tờ Báo Thanh niên được Người "thắp" lên, tinh thần báo chí cách mạng, tinh thần Hồ Chí Minh vẫn luôn "cháy" sáng trong từng trang viết, từng khuôn hình của những người làm báo hôm nay.

Từ tư tưởng đến hành động, từ lý luận đến thực tiễn, Chủ tịch Hồ Chí Minh không chỉ đặt nền móng mà còn hình thành nên hệ giá trị cốt lõi của người làm báo cách mạng. Tư tưởng đó đến nay vẫn còn nguyên giá trị, là kim chỉ nam cho đội ngũ những người làm báo trong thời đại mới, để báo chí cách mạng Việt Nam tiếp tục khẳng định vai trò là lực lượng xung kích trên mặt trận tư tưởng-văn hóa, đồng hành cùng sự nghiệp xây dựng đất nước phồn vinh, hạnh phúc.

(1): Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, t. 5, tr. 157

(2), (6), (9): Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 6, tr. 102, 164

(3): Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 13, tr. 466

(4), (5): Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 12, tr. 166-167

(7): Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 15, tr. 668

(8): Trích Phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm tại lễ trao giải báo chí Búa Liềm vàng 2024